Πηγή: Nothing Ahead, https://www.pexels.com/photo/close-up-shot-of-a-smartphone-8296051/

Όταν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπήκαν στη ζωή μας κάποιοι ίσως πίστεψαν ότι θα πάψει να ισχύει – ή έστω θα μετριαστεί – στο πεδίο της (διαμεσολαβημένης) επικοινωνίας η λεγόμενη «σπειροειδής γραμμή της σιωπής», δηλαδή η τάση των ατόμων -σε ορισμένα κοινωνικά πλαίσια- να αποφεύγουν να σχολιάζουν ή να απορρίπτουν αντιλήψεις και ιδέες που εμφανίζονται με ένα δυναμικό τρόπο στον κοινωνικό στίβο υπό τον φόβο της απομόνωσης ή της περιθωριοποίησης. Και αυτό γιατί τα social media -αρχικά τουλάχιστον- έδωσαν την υπόσχεση ενός «εκδημοκρατισμού της επικοινωνίας» σε ένα αναπτυσσόμενο ψηφιακό περιβάλλον όπου όλοι οι χρήστες θα μπορούσαν να είναι ταυτόχρονα και ισότιμα δημιουργοί και καταναλωτές περιεχομένου κατά το δοκούν χάρη στη βοήθεια των WEB 2.0 τεχνολογιών.

Τελικά όμως η ίδια η αρχιτεκτονική των νέων τεχνολογιών ήρθε να αποδομήσει αυτή την υπόσχεση σε ένα δυναμικό ως προς τις δυνατότητες χρήσης ψηφιακό περιβάλλον, όπου οι διαδικασίες, ωστόσο, εξατομίκευσης περιεχομένου μέσω αλγορίθμων οδηγούν στην καταγραφή των συνηθειών των ψηφιακών χρηστών και στην έκθεσή τους σε συγκεκριμένο (πολυμεσικό) περιεχόμενο λόγω της επενέργειας των «filter bubbles» (Parisen, 2011) και της δημιουργίας των “echo chambers” (Sunstein, 2007). Το να λαμβάνουν, ωστόσο, οι ψηφιακοί χρήστες περιεχόμενο που να αντηχεί ή ενισχύει τις δικές τους πεποθήσεις είναι μια ανησυχητική τάση που επηρεάζει αρνητικά τις δημοκρατικές κοινωνίες.

Πηγή: Φωτογραφία από Gerd Altmann από το Pixabay

Παράλληλα,  το ψηφιακό χάσμα (digital divide) που έχει προκύψει τα τελευταία χρόνια, το χάσμα δηλαδή μεταξύ των ανθρώπων που έχουν επαρκή πρόσβαση στην τεχνολογία των πληροφοριών (ΤΠΕ) και εκείνων που έχουν περιορισμένη ή καθόλου πρόσβαση σε αυτές – συνεχίζει να υφίσταται με τους μελετητές να ενοπίζουν διαφορετικές κατηγορίες παραγόντων που επηρεάζουν το εν λόγω φαινόμενο: κοινωνικοδημογραφικoύς, κοινωνικο-οικονομικούς, προσωπικούς καθώς και παράγοντες που σχετίζονται με την κοινωνική υποστήριξη, την ψηφιακή εκπαίδευση, τα δικαιώματα και τις υποδομές στις διάφορες χώρες του κόσμου (Lythreatis, Singh, and El-Kassar, 2022). Συνεπώς, η ψηφιακή επανάσταση όχι απλά δεν παρέχει τις ίδιες ευκαιρίες σε κάθε άτομο εξίσου αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί κοινωνικές ανισότητες (Bartikowski et al., 2018).

Από τις παραπάνω τάσεις διαφαίνεται ότι το συνεχώς εξελισσόμενο ψηφιακό πεδίο της επικοινωνίας φέρει πολλαπλές αδυναμίες στην ίδια την «αρχιτεκτονική» του, οι οποίες επιτείνονται από τη διαχείριση που επιτελούν οι μεγάλοι τεχνολογικοί κολοσσοί. Στον εξαιρετικά διασυνδεδεμένο κόσμο των σύγχρονων κοινωνιών, η διανομή του περιεχομένου υπαγορεύεται από τις ψηφιακές πλατφόρμες (digital intermediaries), οι οποίες έχουν περιγραφεί ως «υποδομές δεδομένων που διευκολύνουν, συγκεντρώνουν, δημιουργούν έσοδα και διέπουν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των τελικών χρηστών και των παρόχων περιεχομένου» (Poell, Nieborg, and Duffy, 2021). Η περιγραφή αυτή παραπέμπει στην «κοινωνία της πλατφόρμας» (Van Dijck, Poell, and De Waal, 2018) στην οποία τεχνολογικοί γίγαντες, όπως η Google (Alphabet, Inc.) και η Facebook (Meta Inc.), με τη δυναμική της πλατφόρμας, που αντιπροσωπεύει μια τεχνολογική κατασκευή αλλά και ένα οικονομικό μοντέλο για τον ιστό της κοινωνικής δικτύωσης, επηρεάζουν σημαντικά τη διαδικτυακή ροή της πληροφόρησης (Shearer and Mitchell, 2021).

H διακρίβωση γεγονότων (fact–checking) και ο MarkZuckerberg

Η διακρίβωση γεγονότων ή ειδήσεων (fact-checking) ως σύγχρονη τάση του επικοινωνιακού πεδίου μπορεί να μην εμφανίστηκε για να διορθώσει τις αδυναμίες της «αρχιτεκτονικής» του ψηφιακού κόσμου, ήρθε όμως για να μετριάσει την αλλοίωση της ποιότητας της επικοινωνίας, η οποία έχει προκληθεί από την αυξανόμενη παρουσία του παραποιημένου ή ψευδούς περιεχομένου στις ψηφιακές πλατφόρμες. Η άνοδος αυτή έχει πλέον γίνει αντιληπτή από τους πολίτες σε διάφορες χώρες του κόσμου αφού η τελευταία έκθεση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ με τίτλο «Έκθεση Παγκόσμιων Κινδύνων 2024» (“The Global Risks Report 2024”) περιγράφει την ψευδή ή ανακριβή πληροφόρηση (misinformation) καθώς και την εσκεμμένη παραπληροφόρηση με στόχο την παραπλάνηση (disinformation) ως τους κορυφαίους κινδύνους παγκοσμίως για τα επόμενα δύο χρόνια (World Economic Forum, 2024).

Τα πρώτα εγχειρήματα fact-checking μπορεί να ξεκινούν στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 2000 (όταν το FactCheck.org, το Fact-Checker της Washington Post και το Politifact κυκλοφόρησαν τις πρώτες τους ελεγμένες ιστορίες, Graves, 2016), ωστόσο η ραγδαία αύξηση ανάλογων εγχειρημάτων παγκοσμίως αποδεικνύει την ανάγκη του ψηφιακού κόσμου να διαφυλάξει την αξιοπιστία του δημόσιου διαλόγου. Είναι ενδεικτικό ότι ο αριθμός των οργανισμών διακρίβωσης και τεκμηρίωσης γεγονότων διεθνώς αυξήθηκε ιδιαίτερα την περίοδο 2014-2018 (από 44 σε 149), σύμφωνα με τα ευρήματα του Duke Reporters Lab (Stencel & Griffin, 2018). Το 2023 οι ενεργείς πρωτοβουλίες fact-checking γνώρισαν περαιτέρω αύξηση (417), λαμβάνοντας χώρα σε περισσότερες από 100 χώρες και 69 γλώσσες με 71 χώρες να φιλοξενούν περισσότερα από ένα εγχειρήματα (Stencel, Ryan & Luther, 2023).

Από την εμφάνισή της μέχρι σήμερα η διαδικασία διακρίβωσης γεγονότων (fact-checking) έχει εξελιχθεί σε σημαντικό βαθμό. Είναι μια πολυδιάστατη εργασία με συγκεκριμένο πρωτόκολλο καθηκόντων, που περιλαμβάνει εις βάθος έρευνα και ανάλυση δεδομένων με τη συνδρομή κατάλληλων πηγών, εμπεριστατωμένη μελέτη πολιτικών γύρω από διάφορα κοινωνικά ζητήματα με απώτερο σκοπό τη βελτίωση της συνολικής ποιότητας της κοινωνίας της πληροφορίας (Juneja and Mitra, 2022).

Σύμφωνα με τις αντιλήψεις των διακριβωτών-επαληθευτών γεγονότων (fact-checkers), διάφορες περιστάσεις έχουν συμβάλει στην επέκταση του ελέγχου δεδομένων σε όλο τον κόσμο: η φθίνουσα κατάσταση των δημοσιογραφικών πρακτικών, το αίσθημα του κοινού ότι είναι αδύναμο στο πλαίσιο μιας εκτεταμένης δυσπιστίας των θεσμών, η εξελισσόμενη τεχνολογία που πλαισιώνεται από μια υπεραφθονία μη ωφέλιμων για τη δημοκρατία πληροφοριών, καθώς και το κλίμα πόλωσης ή αναταραχής που χαρακτηρίζει την κοινωνικοπολιτική ζωή (Amazeen, 2019: 547-551).

Ο ιδρυτής της Meta, Mark Zuckerberg,  αγνοώντας ή παραμερίζοντας την παραπάνω συλλογιστική με την απόφασή του να καταργήσει τις διαδικασίες της διακρίβωσης γεγονότων από τις πλατφόρμες του ουσιαστικά φαίνεται να αντιμετωπίζει το fact–checking ως ακτιβισμό. Αδυνατεί να αντιληφθεί ότι πρόκειται για μια θεμελιώδη διαδικασία που απορρέει από τα τρωτά σημεία του ψηφιακού επικοινωνιακού πεδίου με στόχο να τα μετριάσει και για αυτό την εξισώνει εμμέσως με μηχανισμό προώθησης σκοπιμοτήτων ή λήψης θέσεων από τους διακριβωτές-επαληθευτές γεγονότων (fact-checkers).

Πηγή: Pete Linforth από το Pixabay, https://pixabay.com/el/photos/facebook-%CF%87%CE%AD%CF%81%CE%B9-social-media-3198088/

Η στάση του Mark Zuckerberg και οι ανησυχίες που προκάλεσε στην παγκόσμια διασυνδεδεμένη κοινότητα αποτελεί τρανταχτή απόδειξη ότι οι πλατφόρμες (όπως Google, Apple, Facebook, TikTok) δεν είναι απλά διαμοιραστές περιεχομένου αλλά κατά μία έννοια «εκδότες» (publishers) που ελέγχουν τι βλέπει το κοινό και σε ποια μορφή, υποδεικνύοντας τεχνικές σχεδιασμού περιεχομένου που να ταιριάζουν στα εργαλεία και την αισθητική της εκάστοτε πλατφόρμας(Micó, Casero-Ripollés, García-Orosa, 2022).

Τέτοιες αντιλήψεις για τη διακρίβωση γεγονότων, όπως αυτές του ιδρυτή της Meta, κερδίζουν ενδεχομένως έδαφος επειδή κατά μία έννοια η πρακτική του fact-checking ακόμα επαγγελματοποιεί τα πρότυπα εργασίας της και εκλαμβάνεται ως ένα αναδυόμενο επάγγελμα στο σύγχρονο επικοινωνιακό πεδίο. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να μελετήσουμε την οπτική που τρέφουν οι διακριβωτές-επαληθευτές γεγονότων για το fact-checking καθώς και τις επιδράσεις της διαδικασίας αυτής στην κοινωνία της πληροφοράς ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την επιστημολογία της νέας αυτής ερευνητικής (δημοσιογραφικής) πρακτικής.

Στο σύγχρονο επικοινωνιακό πεδίο, όπου η λογική της επικοινωνίας μέσω πλατφορμών είναι κυρίαρχη, ο ψηφιακός μετασχηματισμός εισέρχεται σε μια νέα φάση όχι μόνο λόγω της αναδιάταξης που προκαλεί η άνοδος της τεχνητής νοημοσύνης αλλά και λόγω της κυρίαρχης θέσης που έχουν αποκτήσει οι τεχνολογικοί κολοσσοί στη διανομή της πληροφορίας. Με τις αποφάσεις τους, όπως αυτή του ιδρυτή της Meta, Mark Zuckerberg, ενισχύουν την ήδη «ταραχώδη» εξέλιξη του επικοινωνιακού πεδίου απέναντι σε ένα μιντιακό σύστημα που επιδιώκει εναγωνίως τη βιωσιμότητά του μέσω νέων επιχειρηματικών μοντέλων και ταυτόχρονα επιζητάει τη βελτίωση της αυτονομίας του και την αποκατάσταση της αξιοπιστίας του.

Στο σημερινό πλαίσιο της διευρυμένης κρίσης εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς η κατάργηση του fact-checking ευνοεί τις τάσεις της εκούσιας ή ακούσιας παραπληροφόρησης και συνεπώς την κοινωνική πόλωση, στοιχεία που συνθέτουν, μεταξύ άλλων, την εικόνα της σύγχρονης κοινωνίας της διακινδύνευσης. Η αφύπνιση των πολιτών απέναντι στην παραπληροφόρηση, στην παροαποιημένη ή ψευδή πληροφόρηση είναι περισσότερο αναγκαία παρά ποτέ με διαφανείς διαδιασίες fact–checking που δεν θα εκλαμβάνονται ως ακτιβισμός αλλά θα διέπονται από ηθικές δεσμεύσεις και δεοντολογικές πρακτικές. Άλλωστε σύμφωνα με τη θεώρηση περί «κοινωνικής διαμόρφωσης της τεχνολογίας», στην ανάδυση κάθε καινοτομίας -στην προκειμένη περίπτωση του fact-checking- είναι σημαντικοί οι δρώντες και οι δυναμικές που τη συνδιαμορφώνουν.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Amazeen, M. A. (2019). Practitioner perceptions: Critical junctures and the global emergence and challenges of fact-checking. International Communication Gazette, 81 (6-8), 541-561. https://doi.org/10.1177/1748048518817674

Bartikowski, B., Laroche, Μ., Jamal, Α., and Yang, Ζ. (2018). The Type–of– Internet–Access Digital Divide and the Well–being of Ethnic Minority and Majority Consumers: A Multi–Country Investigation,” Journal of Business Research, 82, 373–380. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2017.05.033

Graves, L. (2016). Boundaries Not Drawn: Mapping the institutional roots of the global fact-checking movement. Journalism Studies, 19 (5), 613-631. https://doi.org/10.1080/1461670X.2016.1196602

Juneja, P., and Mitra, T. (2022). Human and Technological Infrastructures of Fact-checking. Proceedings of the ACM on Human-Computer Interaction, 6 (CSCW2), Article 418. https://doi.org/10.1145/3555143

Lythreatis, S., Singh, S. K., El-Kassar, A. N. (2022). The digital divide: A review and future research agenda. Technological Forecasting and Social Change, 175, https://doi.org/10.1016/j.techfore.2021.121359

Micó, JL., Casero-Ripollés, A., García-Orosa, B. (2022). “Platforms in Journalism 4.0: The Impact of the Fourth Industrial Revolution on the News Industry”. In Vázquez-Herrero, J., Silva-Rodríguez, A., Negreira-Rey, MC., Toural-Bran, C., and López-García, X. (Eds): Total Journalism. Studies in Big Data, vol 97 (pp. 241-253). Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-88028-6_18

Poell, Thomas, David B. Nieborg, and Brooke Erin Duffy. 2021. Platforms and Cultural Production. Oxford, UK: Polity Press.

Shearer, E., and Mitchell, Α. (2021). “News Use Across Social Media Platforms in 2020”, Pew Research Center, January 2021. Accessed June 26, 2022. https://www.pewresearch.org/journalism/wp-content/uploads/sites/8/2021/01/PJ_2021.01.12_News-and-Social-Media_FINAL.pdf

Stencel, M., & Griffin, R. (2018) Fact-checking triples over four years. Duke Reporters’ Lab. Retrieved from https://reporterslab.org/fact-checking-triples-over-four-years/

Stencel, M., Ryan, E., and Luther, J. (2023). Misinformation spreads, but fact-checking has leveled off, Duke Reporters’ Lab, June 21. Retrieved from https://reporterslab.org/misinformation-spreads-but-fact-checking-has-leveled-off/

Van Dijck, J., Poell, Τ., and De Waal, Μ. (2018). The Platform Society: Public Values in a Connective World. New York, NY: Oxford University Press.

World Economic Forum (2024). The Globa Risks Report 2024 (19^th Edition). Cologny/Geneva: World Economic Forum. Διαθέσιμο στο   https://www3.weforum.org/docs/WEF_The_Global_Risks_Report_2024.pdf (τελευταία πρόσβαση 10/1/2025).

Φωτογραφία αρχικής σελίδας: Julio Lopez: https://www.pexels.com/photo/holding-a-smartphone-with-the-threads-app-with-the-meta-platforms-logo-in-the-background-17614476/

πηγη :MedianalysisGR