2025/05/03 at 4:29 ΜΜ 03/05/2025 newsroom
Του Στέλιου Παπαθανασόπουλου
Η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου καθιερώθηκε το 1993 με πρωτοβουλία της UNESCO και τιμάται κάθε χρόνο στις 3 Μαΐου. Αποτελεί έναν σταθερό σημείο αναφοράς για τις θεμελιώδεις αρχές της ελευθερίας της έκφρασης και της πρόσβασης στην πληροφόρηση. Είναι επίσης αφιερωμένη στη μνήμη των δημοσιογράφων που έχασαν τη ζωή τους υπηρετώντας την αλήθεια και τις κοινωνίες τους, αλλά και στην αναγνώριση της ανάγκης για διαρκή προστασία του δικαιώματος στην ανεξάρτητη και ελεύθερη ενημέρωση.
Αρχικά, η έννοια της ελευθερίας του Τύπου περιοριζόταν στην απουσία κρατικών περιορισμών ή λογοκρισίας. Ωστόσο, η σύγχρονη προσέγγιση επεκτείνει τον ορισμό ώστε να περιλαμβάνει και τις συνθήκες που επιτρέπουν στα μέσα ενημέρωσης να ακμάσουν: πρόσβαση σε πόρους, νομοθετική προστασία, διαφάνεια, αλλά και δυνατότητα συμμετοχής των πολιτών στον δημόσιο διάλογο. Σήμερα, η ελευθερία του Τύπου νοείται ως η ανεξαρτησία των μέσων ενημέρωσης στη μετάδοση ενός πλουραλισμού ιδεών και στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στην ανταλλαγή πληροφοριών και απόψεων.
Κοινή παραδοχή μελετητών και δημοσιογράφων αποτελεί το ότι ο Τύπος και οι λειτουργοί του πρέπει να προστατεύονται από την κρατική λογοκρισία και τις πολιτικοοικονομικές παρεμβάσεις. Η προστασία αυτή δεν αφορά μόνο την ελευθερία του λόγου, αλλά τη βαθύτερη αρχή της δημοκρατίας: το δικαίωμα των πολιτών να γνωρίζουν, να ελέγχουν και να λογοδοτούν τις κυβερνήσεις τους.
Αναγνωρίζοντας την πληροφόρηση ως ανθρώπινο δικαίωμα και θεμέλιο της δημοκρατίας, διεθνείς οργανισμοί αναπτύσσουν δείκτες αξιολόγησης της ελευθερίας του Τύπου παγκοσμίως. Η ετήσια κατάταξη των «Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα» αντικατοπτρίζει την ανομοιομορφία των συνθηκών διεθνώς: Φινλανδία, Νορβηγία και Ολλανδία κατατάσσονται στις πρώτες θέσεις, ενώ χώρες όπως η Κίνα, το Βιετνάμ και η Βόρεια Κορέα παραμένουν σταθερά στον πάτο της κατάταξης. Η Ελλάδα σημείωσε πρόοδο ανεβαίνοντας από την 107η στην 84η θέση το 2023, ενώ οι ΗΠΑ βρίσκονται στην 32η θέση — μια θέση που φανερώνει τις ανησυχίες ακόμη και σε παλαιές δημοκρατίες.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, σύμφωνα με το Pew Research Center, το 70% των πολιτών εκφράζει ανησυχία για πιθανές απειλές κατά της ελευθερίας του Τύπου. Παράλληλα, η πλειοψηφία (85%-86%) θεωρεί ότι οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί επηρεάζονται σε σημαντικό βαθμό είτε από οικονομικά συμφέροντα είτε από την κρατική εξουσία. Ειδικά το ποσοστό των Αμερικανών που πιστεύουν ότι τα ΜΜΕ ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από την κυβέρνηση αυξήθηκε από 49% το 2024 σε 57% το 2025.
Η εποχή μας σημαδεύεται από πολλαπλές προκλήσεις για την ελευθερία του Τύπου. Ανάμεσα στους πιο σοβαρούς κινδύνους περιλαμβάνονται η διάδοση προπαγάνδας, η χρήση τεχνητής νοημοσύνης και η εκτεταμένη κυκλοφορία παραπλανητικού ή παραποιημένου περιεχομένου. Η γραμμή μεταξύ αλήθειας και ψεύδους, πραγματικού και τεχνητού, γίνεται όλο και πιο δυσδιάκριτη. Αυτό όχι μόνο υπονομεύει την εμπιστοσύνη στο δημοσιογραφικό έργο, αλλά και θέτει σε κίνδυνο το θεμελιώδες δικαίωμα στην ορθή πληροφόρηση.
Ενδεικτικά, μια μελέτη του Pew Research έδειξε ότι μόλις το 8% των δημοσιογράφων πιστεύει ότι οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί διαχειρίζονται «πολύ καλά» το πρόβλημα της παραπληροφόρησης, ενώ το 35% θεωρεί ότι κάνουν «κάπως καλή» δουλειά. Αυτό αντικατοπτρίζει όχι μόνο τη σοβαρότητα του προβλήματος, αλλά και τη μειωμένη εμπιστοσύνη των ίδιων των επαγγελματιών στον κλάδο τους.
Γιατί, όμως, είναι τόσο σημαντική η ελευθερία του Τύπου; Η απάντηση είναι απλή αλλά κρίσιμη: ο ελεύθερος Τύπος λειτουργεί ως αντίβαρο στην εξουσία, αποκαλύπτοντας διαφθορά, αδικίες και καταχρήσεις. Οι δημοσιογράφοι είναι οι «κέρβεροι» της δημοκρατίας – αυτοί που διατηρούν ζωντανή την έννοια της λογοδοσίας. Πολλοί από αυτούς πλήρωσαν με τη ζωή τους για το δικαίωμα όλων μας στην αλήθεια.
Το ερώτημα, λοιπόν, παραμένει: Πώς μπορούμε να διαφυλάξουμε την ελευθερία του Τύπου και να ενισχύσουμε την εμπιστοσύνη στο δημοσιογραφικό έργο; Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις, αλλά υπάρχουν κατευθύνσεις. Ο νόμος για την προστασία της δημοσιογραφίας στις ΗΠΑ είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Παράλληλα, απαιτείται ενίσχυση της διαφάνειας, της δημοσιογραφικής ηθικής και της παιδείας των πολιτών απέναντι στην ενημέρωση.
Ιδιαίτερα η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ), ενώ προσφέρει πρωτοφανείς δυνατότητες στην πρόσβαση και επεξεργασία πληροφοριών, ενέχει σοβαρούς κινδύνους χειραγώγησης και παραπληροφόρησης. Το Παγκόσμιο Ψηφιακό Σύμφωνο του ΟΗΕ υπογραμμίζει την ανάγκη για παγκόσμια ρύθμιση που να προστατεύει ταυτόχρονα την ελευθερία της έκφρασης και την ιδιωτικότητα των πολιτών.
Η μάχη για την ελευθερία του Τύπου είναι διαρκής. Χρειάζεται εγρήγορση, συλλογική προσπάθεια και αφοσίωση στις δημοκρατικές αρχές. Η υπεράσπισή της δεν είναι μόνο υπόθεση των δημοσιογράφων· είναι καθήκον κάθε πολίτη.
Χρονολόγιο της Ελευθερίας του Τύπου
1556
Η γέννηση του σύγχρονου Τύπου
Το πρώτο περιοδικό, η μηνιαία εφημερίδα «Notizie Scritte», εκδίδεται στη Βενετία.
19ος αιώνας
Τεχνικές και δημογραφικές αλλαγές
Τα ισχυρά μηχανήματα εκτύπωσης, οι νέες και φθηνότερες τεχνικές παραγωγής χαρτιού και η επέκταση του αλφαβητισμού, οδηγούν στην εκθετική ανάπτυξη του Τύπου.
Μέσα του 20ου αιώνα
Δημοσιογραφία έναντι πολιτικής προπαγάνδας
Η δημοσιογραφία δέχεται σοβαρές επιθέσεις και υποσκελίζεται από τις επιτροπές πολιτικής προπαγάνδας, ωστόσο πολλοί δημοσιογράφοι, διανοούμενοι και φωτογράφοι καταφέρνουν να καταγράφουν τις φρικαλεότητες των διαφόρων πολέμων και να ενημερώνουν τον κόσμο.
1991
Η «Διακήρυξη του Windhoek»
Αφρικανοί δημοσιογράφοι, που καλύπτουν τους διάφορους εμφυλίους πολέμους της ηπείρου, συγκεντρώνονται στη Ναμίμπια για να θεσπίσουν τη «Διακήρυξη του Windhoek».
1993
Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου
Στην 26η Γενική Διάσκεψη της UNESCO, θεσπίζεται η Παγκόσμια Ημέρα για την τήρηση της ελευθερίας του Τύπου.
Πηγή: UNESCO
Παραπομπές
On World Press Freedom Day, Swalwell, Blumenthal, & Menendez Reintroduce Bill to Protect (2023). Διαθέσιμο σε: https://swalwell.house.gov/media-center/press-releases/world-press-freedom-day-swalwell-blumenthal-menendez-reintroduce-bill
Becker, L. B., Vlad, T., & Nusser, N. (2007). An Evaluation of Press Freedom Indicators. International Communication Gazette, 69(1), 5-28. https://doi.org/10.1177/1748048507072774
Tran H, Mahmood R, Du Y, et al. (2011). Linking measures of global press freedom to development and culture: Implications from a comparative analysis. International Journal of Communication 5: 170–191. Διαθέσιμο σε: https://ijoc.org/index.php/ijoc/article/viewFile/970/517
Graber, DA (2017). Freedom of the press: Theories and realities. In: Kenski K, Jamieson KH (eds) Oxford Handbook for Political Communication. Oxford, UK: Oxford University Press, σελ.237–248.
Unesco (2025). World Press Freedom Day 2025 Reporting in the Brave New World: The Impact of Artificial Intelligence on Press Freedom and the Media. . Διαθέσιμο σε: https://www.unesco.org/en/days/press-freedom
Reporters Without Borders (RSF) (2025) Index 2024. Διαθέσιμο σε: https://rsf.org/en/index
Reporters Without Borders (RSF) (2025) The ranking. Διαθέσιμο σε: https://rsf.org/en/ranking
Pew Research Center (2025). Americans remain concerned about press freedoms, but partisan views have flipped since 2024. Διαθέσιμο σε: https://www.pewresearch.org/short-reads/2025/04/24/americans-remain-concerned-about-press-freedoms-but-partisan-views-have-flipped-since-2024/?utm_source=Pew+Research+Center&utm_campaign=b583a82a9b-EMAIL_CAMPAIGN_2025_04_24_08_55&utm_medium=email&utm_term=0_3e953b9b70-b583a82a9b-399362753
πηγή: MedianalysisGR